Pareidolia Şekiller ve Yüzler Görmek

Pareidolia, cansız nesnelerin yüzlerini görme eğilimidir. Ve bilim, bu eğilime sahipseniz, büyük olasılıkla nevrotik olduğunuzu söylüyor.

Tokyo NNT Haberleşme Laboratuvarı’ndan Norimichi Kitagawa ve meslektaşları, kişilik özellikleri ve duygusal durumunun pareidolia sendromuna eğilimli olup olmadığını test etmek için bir deney gerçekleştirdi. Aynı zamanda, insanların deneyimlerinin kişilik ve duygusal durumlarını tahmin edilir kılıp kılmadığını görmek için de pareidolik görüntülerin özelliklerini test etti.

Çalışmanın katılımcılarına, üzerlerinde rastgele noktalar bulunan bir parça kağıt gösterildi ve herhangi bir şekil görüp göremedikleri soruldu. ‘Noktaları birleştir’ görevinden önce, tüm katılımcılar, kişilik tipleri ve mevcut ruh hallerini değerlendirmek amacıyla bir ankete tabi tutuldu.

Bulutların ya da yiyeceklerin yüzeylerinde görünen dini mistik figürler çoğu zaman geçici bir deneyim olarak kalıyor. Ama 2007 yılında bir ağacın nasırlaşmış kabuğunda görülen maymun şekli, yerel inançlarla ilişkilendirilerek kısa sürede bir kült haline gelmiş. Çin mitolojisindeki maymun tanrı Sun Wukong’ın veya Hindu mitolojisinde Hanuman’ın ortaya çıkışı olarak benimsenip ağacın çevresi bir sunak haline getirilmiş. Bu tanrılara hediyeler sunmanın uğur ve şans getireceğine inanılıyor. Kayıtlara geçmiş güncel bir kült olarak araştırmacıların ilgisini çekiyor.

Ülkemizde de ilginç Apophenia olaylarından biri Ardahan’da yılın belli bir zamanında Damal dağlarında “görülen” Atatürk siluetidir. Her yıl Haziran ayında “Atatürk’ün İzinde ve Gölgesinde Damal Şenlikleri” düzenleyen Belediye Başkanı amaçlarını şu şekilde ifade ediyor: “”Biz yıllar önce olduğu gibi aynı niyetle bu etkinliği gerçekleştireceğiz. Çünkü buradaki tek amaç ve gayemiz daha çok insanı bölgeye çekmektir. Daha çok Damal’ı tanıtmak ve daha çok Atatürk’ü tanıtmaktır. Herkesçe malum, bu doğa olayı sadece bize ait. Dünyada belki eşi benzeri olmayan bir doğa olayı. Bu nedenle etkinlikler ne kadar verimli olursa bizler o kadar amacımıza ulaşmış oluruz.”
Uzay araştırmaları da bu türden Apophenia olayları için eşsiz veriler sunar. Mars yüzeyinden çekilmiş bir fotoğrafta insan yüzü görmek bunlardan en ünlüsüdür. Gerçekten de baktığımızda orada, o yeryüzü şekilleri içinde bir tanesi çok net bir şekilde insan yüzüne benzemektedir. O kadar ki insan baktığı fotoğrafın ne kadar yükseklikten ve nerede çekildiğini unutarak ısrarla insan yüzü görmeye devam eder. Tabii insan yüzleri görmek Apophenia’nın özel bir türü, dolayısıyla farklı bir adı da hak ediyor: Pareidolia. Bu arada, konu Mars olunca, Mars yüzeyinde kask, fil, kopuk parmak ve daha başka tuhaf şekilleri “görmek” için International Business Times’ın sayfalarını ziyaret edebilirsiniz (Bizarre Things Spotted on Mars: Ball, Traffic Lights, Faces, Finger and Huge Penis).
İnsan zihninin bu şekilde yanılmasının pek çok nedeni var. Öncelikle zihin adeta bir örüntü yakalama makinesi gibi çalışıyor, çevresindeki anlamlı ya da anlamsız her şeyin içinde anlamlı bir tekrar, takip edilebilir bir ilişki ya da bir mesaj bulmaya çalışıyor. Bu özellik beynin çalışma şeklinin bir sonucu: örüntü buldukça, ilişki çözdükçe beyinde dopamin miktarının arttığı deneysel olarak da sınanmış durumda. Bu şekilde gerçekten de olgular arasında ilişkiler kurmayı becerebiliyor, neden-sonuç ilişkilerini geliştirerek gerçeklik modelleri yaratabiliyor hatta daha da öteye giderek gerçekliği şekillendirebiliyor. Ancak bu şekilde çalışmaya alışkın zihin kolaylıkla da yanılabiliyor. Kumarbazların sıklıkla başına gelir. Belki de acemi kumarbazlar demeliyiz. Örneğin rulet oynarken üst üste beş defa kırmızı geldiğinde altıncının da kırmızı olacağını sanmak ya da tam tersine artık yeterince kırmızı geldi şimdi siyah gelecek diye tahminde bulunmak tamamen bu türden bir yanılgıdır. Ruletin her oyunu diğerlerinden bağımsızdır, dolayısıyla tahmin edilemez. Tıpkı loto oyununda geçmişte çıkmış olan sayılara bakarak bir tahminde bulunmanın imkansız olması gibi. İnsan zihninin “örüntü yakalama ve ilişki bulma” özelliği aynı zamanda insanın ritim duygusunu da güçlendirir. Müzik ve çeşitli sanatsal etkinlikleri biraz da bu özelliğe borçlu olduğumuzu söylemek abartı olmaz. Ancak olmayan ilişkileri “görmek”te ısrar etmek, gerçekte ilişkisiz olayları birbirine bağlamak aynı zamanda şizofreninin ilk aşamaları olarak da değerlendiriliyor. Gerçekte var olmayan mesajlar, şifreler, komplolar görmek gibi ortaya çıkabiliyor. Belirli bir anlamı olmayan birbiriyle ilişkisiz olayları basit bir hikaye kalıbının içine dökerek oluşturulan komplolar kaba ideolojik propagandanın da hizmetine kolayca girer. “Tüm bunların bir anlamı olmalı!” Bu düşünce gerçek hayatın içindeki haksızlıkları, saçmalıkları, korkunçlukları “açıklamak” gibi bir işlev yüklenir. Böylelikle hayat katlanılabilir olur. Varoluşu acımasız bir saçmalık olmaktan kurtaran tam da böyle bir yanılsamadır.

ŞİZOFRENİ İLE PAREİDOLİA AYNI ŞEY MİDİR
Şizofreni ve Pareidolia psikolojik iki rahatsızlıktır. Ancak aynı şeyler değildir. Şizofreni olmayan şeylerin görüldüğü, hatta olmayan şeyler varmış gibi davranarak yaşamaya devam etme biçimi ve aynı zamanda bir sağlık, ruh bozukluğudur. Pareidolia’da ise varolan şey insan yüzüne benzetilir.
Örneğin kimse olmadığı halde karşısında biri varmış gibi sohbet eden bir kişiye şizofreni denirken, Bir soğanın içinde gülen veya kızan bir surat gören kişi Pareidolia’dan muzdariptir.
Apophenia’nın insanı mucizelerden komplolara götüren geniş çağrışımları var. Şu ana kadar hep insan zihninin yanılgılarını örnekledim. Ancak son zamanlarda yapay zeka çalışmalarında öyle ilerlemeler oldu ki burada anmadan geçemeyeceğim. Google’ın bir imge tanıma yazılımı var. Bu insan aklının benzetimini yaparak çalışan bir yapay zeka programı, imgeleri saptıyor, analiz ediyor ve hatta kendiliğinden imge buluyor. Bu programlar belirli imgeleri bulmak üzere eğitilebiliyorlar. Hayvan şekillerini bulmak üzere eğitilen bir yapay zekaya gökyüzünde bulutlar gösterildiğinde gördüklerinin yardımı ile resmi düzenlemeleri isteniyor. Sonuç inanılmaz, değil mi? Ben bu resimlere bakarken muhteşem bir hayal gücünün doğumuna tanıklık ettiğimi hissediyorum. Gelecekte yapay-zeka-dostlarımızla bulutlara bakarak şekiller görme oyunu oynar mıyız acaba?